Niezwykle ważne stało się przeświadczenie na przestrzeni niespełna 40 lat badań psychologicznych, że funkcjonowanie i postawy osób niepełnosprawnych ściśle związane są z osobami pełnosprawnymi.
Rezultaty badań w większości przypadkach pokazują, że prezentowane postawy osób sprawnych wobec osób niepełnosprawnych nie poprawiły się w ostatnich kilkunastu latach i cechują się małą przychylnością, nietolerancją i brakiem zrozumienia ze strony osób sprawnych (Sękowski 2002). Przedstawiane przyczyny takiego stanu rzeczy są wielorakie od środowiskowych do indywidualnych cech osobowości. Prezentowane jest w literaturze wiele prac ukazujących badania współzależności postaw wobec osób niepełnosprawnych z postawami osób sprawnych. Badania te dotyczą takich cech jak: neurotyzm, lęk, autorytarność, agresja, umiejscowienie kontroli, samoocena, aż po badanie związku z inteligencją.
Kształtowanie się postaw ma związek z kontaktami z osobami niepełnosprawnymi, relacjami jakie obie grupy nawiązują między sobą na przestrzeni całego życia.
Ważne badania w zakresie kształtowania postaw realizował prof. Sękowski. Z jego założeń wynika, że istotne jest dostrzeganie subiektywnego podobieństwa wobec osób niepełnosprawnych. Im jest ono mniejsze, tym większa skłonność do występowania postaw negatywnych osób sprawnych wobec niepełnosprawnych (Sękowski 2002).
Prace badawcze, które przeprowadzono pod koniec lat sześćdziesiątych ukazały zależność pomiędzy postawami a lękiem. Wysoki poziom lęku determinuje negatywne postawy w stosunku do osób niepełnosprawnych. Osoby dysfunkcjonalne są akceptowane przez ludzi, którzy wykazują stosunkowo niski poziom lęku. Ta sama zależność została udowodniona w analizach nasilenia agresywności. Postawom pozytywnym sprzyja wysoki poziom empatii. Przegląd badań prezentowanych w literaturze fachowej, popartej badaniami naukowymi dowodzą związku wymienionych wcześniej czynników z postawami wobec osób niepełnosprawnych.
Przyczyny zarówno negatywnych, jak i pozytywnych postaw mogą dotyczyć różnych sfer życia. Ale podstawową przyczyną postaw negatywnych jest brak wiedzy na temat funkcjonowania osób niepełnosprawnych, wynikający głównie z braku kontaktów, ze schematów własnych, z generalizowania, z kultury. Interakcje personalne będą modyfikować i polepszać wspólne relacje. Badacze tematu są zgodni, że czynniki środowiskowe /wychowanie, szkoły integracyjne/ sprzyjają rozwojowi i modyfikacji postaw.
Wzajemnym zależnościom towarzyszy zjawisko zwane sprzężeniem zwrotnym. Czym „trudniejsze” postawy prezentują osoby sprawne, tym osoby niepełnosprawne również przedstawiają postawy negatywne.
Warto tu nadmienić, że częstym w przypadku osób niepełnosprawnych jest prezentowanie opinii, że osoby niepełnosprawne są roszczeniowe. I w przypadku pewnych ludzi można tak powiedzieć, ale stwierdzenie, że wszyscy niepełnosprawni są roszczeniowi jest nie prawdą.
Roszczeniowość nie jest przypisana tylko jednej grupie, to może dotyczyć każdego z nas. Nie przeprowadzono badań korelacji dysfunkcjonalności z roszczeniowością. A więc opinia na ten temat jest wyłącznie generalizowaniem. Uproszczone przekonania są zawsze krzywdzące, bo mogą mijać się z prawdą o danym człowieku, o jego cechach osobowości, inteligencji itp.
Tego typu opinie mogą mieć wpływ na postawy wobec osób niepełnosprawnych, bo kształtują w społeczeństwie pewien obraz, który może mieć charakter krzywdzący.
Zmiana postaw w społeczeństwie, poza poznaniem tych postaw obejmuje również:
- poznanie warunków, w których następuje akceptacja lub odrzucenie niepełnosprawnych,
- zmiany tych postaw w ich aspektach emocjonalnym, behawioralnym oraz poznawczym,
- prezentowanie potrzeb niepełnosprawnych,
- prezentowanie problemów,
- podkreślanie znaczenia roli państwa, samorządów lokalnych i całego społeczeństwa w pomocy i akceptowaniu
- podkreślanie znaczenia roli państwa, samorządów lokalnych i całego społeczeństwa w pomocy i akceptowaniu
niepełnosprawnych,
- organizowanie akcji informacyjnych,
- organizowanie akcji informacyjnych,
- integrację środowisk np. Warszawski Korowód Integracyjny,
- zwiększenie ilości bezpośrednich kontaktów z ludźmi niepełnosprawnymi (Frąckiewicz 2002).
Społeczeństwo poprzez wielorakie oddziaływania może wpływać na kształtowanie się i modyfikację postaw poprzez mechanizmy empatii, modelowania i identyfikacji. Empatia pozwala wczuć się w stan psychiczny danej osoby. Modelowanie jest bardziej złożonym mechanizmem i dotyczy interakcji uczuciowo-motywacyjnych. Natomiast Identyfikacja z osobą czy grupą wzmacnia zależność pomiędzy postawą a zachowaniem. Identyfikacja jest ważnym elementem rozwoju, poczucia własnej tożsamości, redukcji zagrożenia i pełni funkcje mechanizmu obronnego (Kossewska 2003).
Społeczeństwo poprzez wielorakie oddziaływania może wpływać na kształtowanie się i modyfikację postaw poprzez mechanizmy empatii, modelowania i identyfikacji. Empatia pozwala wczuć się w stan psychiczny danej osoby. Modelowanie jest bardziej złożonym mechanizmem i dotyczy interakcji uczuciowo-motywacyjnych. Natomiast Identyfikacja z osobą czy grupą wzmacnia zależność pomiędzy postawą a zachowaniem. Identyfikacja jest ważnym elementem rozwoju, poczucia własnej tożsamości, redukcji zagrożenia i pełni funkcje mechanizmu obronnego (Kossewska 2003).
Moje własne doświadczenia z chorobą przewlekłą i niepełnosprawnością przynoszą pewne refleksje, które raczej powinny być prezentowane osobom niepełnosprawnym niż sprawnym, ale dla zrównoważenia przekazu podzielę się nimi. Osoby niepełnosprawne powinny być bardziej otwarte na zmiany i również kształtować swoje postawy wobec obu grup. Bardzo częste stają się sytuacje dość dużej nie przychylności w stosunku do własnej grupy, choć dodam nie jest to poparte naukowo lecz tylko własnymi obserwacjami. Sytuacja dysfunkcji w jakiej człowiek znajduje się w toku swojego życia sprzyja hermetyczności. Wspólne relacje są niezbędne dla właściwego i dobrze pojętego funkcjonowania w społeczeństwie. Korzyści mogą być obopólne.
Prezentowany artykuł jest wyborem pewnych opcji teoretycznych, popartych badaniami psychologicznymi i stanowi pewien wstęp do poznania wspólnych relacji osób sprawnych i niepełnosprawnych.
Beata Moszyńska
Psycholog Stowarzyszenia Pomocy Niepełnosprawnym Kierowcom SPiNKa
Beata Moszyńska
Psycholog Stowarzyszenia Pomocy Niepełnosprawnym Kierowcom SPiNKa
*Artykuł przygotowany w ramach pilotażowych szkoleń dla doradców handlowych Peugeota w ramach programu Peugeot bez Barier
Bibliografia: Barnas C., Merce G. (2008). Niepełnosprawność. Wydawnictwo Sic! s.c. Kossewska J. (2003). Społeczeństwo wobec osób niepełnosprawnych – postawy i ich determinanty. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie. Kościelak A. (2010). Psychologia niepełnosprawności. Warszawa. WSFiZ. Kowalik S. (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Moszyńska B. (2011). Osobowościowe uwarunkowania depresji w chorobie przewlekłej na przykładzie stwardnienia rozsianego. Nie publikowana praca dyplomowa. Warszawa. WSFiZ. Pięta, A. (2002). Rola mediów w kształtowaniu postaw. W: Frąckiewicz, L. (red.) Postawy wobec niepełnosprawności. Katowice. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej. Sękowski A. (1994). Psychospołeczne determinanty postaw wobec inwalidów. Lublin. UMCS. Sękowski A., Witkowska B. (2002). W kierunku typologii uwarunkowań postaw wobec osób niepełnosprawnych. Roczniki Psychologiczne. Speck O. (2005). Niepełnosprawni w społeczeństwie. Podstawy ortopedagogiki. GWP Wojciechowski F. (2007) Niepełnosprawność, rodzina, dorastanie. Żak Wydawnictwo Akademickie. Ucińska M., Tokarczyk E., Odachowska E., Psychologiczne aspekty niepełnosprawności kierowców, w: Marciniak K. (red) (2013). Poradnik niepełnosprawnego kierowcy i pasażera. Instytut Transportu Samochodowego, Stowarzyszenie SPiNKa. Zeidler W. (2007). Niepełnosprawność. Wybrane problemy psychologiczne i ortopedagogiczne. GWP.
